آواز
آواز یا نغمه اصطلاحی است در موسیقی سنتی ایرانی که برای توصیف مجموعهای از گوشهها به کار میرود که معمولاً در کنار هم و مستقل از یک دستگاه اجرا میشوند.
لفظ «آواز» دست کم در دو معنای دیگر نیز به کار میرود که یکی فرم موسیقی آواز است و دیگری شکل خاصی از فرم آواز که متر مشخصی ندارد؛ موضوع این مقاله هیچکدام از این دو نیست بلکه مفهوم خاص «آواز» در موسیقی ایرانی (به عنوان جزئی از طبقهبندی ردیف موسیقی ایرانی) است. این ابهام در معنای لفظ آواز، خود موضوع نقد منتقدان بودهاست.
آوازهای موسیقی ایرانی
آوازهایی که معمولاً در ردیف موسیقی ایرانی نام برده میشوند عبارتند از آواز ابوعطا، آواز دشتی، آواز افشاری، آواز بیات ترک، و آواز اصفهان (یا بیات اصفهان)؛ در برخی ردیفها نیز از آواز بیات کرد و آواز شوشتری نام برده میشود.
متداولترین تقسیمبندی ردیف شامل هفت دستگاه و پنج آواز است و در بیشتر ردیفها، آوازهای ابوعطا، دشتی، افشاری و بیات ترک از متعلقات دستگاه شور دانسته میشوند و بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون، اگر چه برخی اصفهان را نیز به شور مرتبط میدانند.
این که چرا برخی مجموعههای گوشهها را در ردیف دستگاه نام میدهند و برخی را آواز مینامند، بهطور مبسوط مورد بحث نبوده اما از جمله تفاوتهای آوازها با دستگاهها آن است که گسترهٔ صوتی آوازها محدودتر است، قطعات سازی (بدون خواننده) در آوازها نادر هستند اما در اجرای دستگاهها یک رکن اصلی هستند، پردهگردانی در آوازها محدود است اما در اجرای دستگاهها متداول است، و کاربرد آوازها بیشتر در موسیقی فولکلور است در حالی که دستگاهها در موسیقی رسمی و حرفهای بهطور مفصل به کار گرفته میشوند. با این حال بیشتر آوازها، اما نه تمام آنها، گوشهای به نام درآمد دارند که باعث میشود برخی آنها را در مسیر دستگاه شدن بدانند.
دستگاههای موسیقی ایرانی
دستگاههای موسیقی ایرانی یا به شکل خلاصه دستگاه اصطلاحی در موسیقی سنتی ایرانی است که به مجموعهای از چند نغمه (گوشه) اطلاق میشود که با هم در گام، کوک، و فواصل نت همآهنگی دارند.
بیشتر منابع معاصر هفت دستگاه را بر میشمرند و علاوه بر آن، پنج آواز نیز مطرح میکنند که هر کدام زیرمجموعهٔ یکی از این هفت دستگاه است. این دستگاهها عبارتند از همایون، ماهور، شور، سهگاه، چهارگاه، راستپنجگاه، و نوا. با این حال، برخی منابع آوازهایی که توسط دیگران جزو ملحقات دستگاه شور و همایون طبقهبندی میشوند را نیز یک دستگاه جداگانه میدانند و تعداد کل دستگاهها را ۱۲ یا ۱۳ عدد برشمردهاند. گوشههای دستگاهها در قالب مجموعهای به نام ردیف گردآوری میشوند. معمولاً دستگاهها با گوشهای به نام «درآمد» آغاز میشوند که در آن مُدِ اصلی دستگاه معرفی میشود. گوشههای بعدی در دستگاه معمولاً آن را به سمت نتهای زیرتر میبرند که به آن «اوج» گفته میشود. دستگاهها نهایتاً از طریق گوشههای دیگری به مد اصلی خود «فرود» میکنند.
آیا برای یادگیری آواز به یک صدای فوقالعاده نیاز داریم؟
اکثر افراد بر این باورند که برای خواننده شدن فقط باید صدای خوب داشته باشند؛ در صورتی که این فکر اشتباه است، زیرا در وهله اول صدای خوب یک موضوع نسبی است و کاملاً مبتنی بر سلیقه افراد است. همچنین داشتن یک صدای خوب به تنهایی باعث خواننده شدن نمیشود و اگر کسی میخواهد خواننده شود، باید با شرکت در کلاسهای آواز و دورههای آموزش خوانندگی تکنیکها و اصول خوانندگی را به طور کامل بیاموزد.
اگر شما سعی دارید بدون آموزش خواننده شوید، به موفقیت زیادی در این زمینه نمیرسید؛ به این دلیل که آموزش صدا را پختهتر و بینقصتر میکند و میتوانید از تجربیات و تکنیکهایی که اساتید این حوزه بر آنها آگاه هستند، استفاده کنید تا توانایی های شما افزایش پیدا کند.
خوانندگی راه سخت و پر چالشی دارد که برای رسیدن به موفقیت باید تمامی سختیهای آن را پشت سر بگذارید. همچنین هنرجویانی نیز وجود داشتهاند که شاید بنظر شما صدای خوبی نداشتند ولی با شرکت در کلاسهای آموزش آواز و خوانندگی و یادگیری اصول و قواعد آن به موفقیت دست یافتهاند. شاید باورکردنی نباشد، اما قرار نیست که تمام کسانی که خواننده میشوند، حتما صدای خوبی داشته باشند! در آواز و خواننندگی اعتقاد بر این است که صدا ساختنی بوده و این علاقه است که میتواند راه رسیدن به هدف را هموار کند. شاید این جمله کمی تکراری به نظر برسد، اما حقیقتی است که نمیتوان آن را کتمان کرد. توجه داشته باشید که تعبیر غلط از این موضوع مطرح شده هم میتواند خطرناک باشد، زیرا داشتن استعداد میتواند مسیر پیشرفت و دستیابی به آرزوی آوازخوانی را برای افراد، سریعتر کند، اما نباید فکر کرد نداشتن صدا و استعداد اولیه کافی، مانع بزرگی بر سر راه هنرجویان به حساب میآید.
در واقع اگر شما نیاز اولیه آواز، که همان صداست، را داشته باشید، قطعاً میتوانید اصول خوانندگی را بیاموزید و از آن استفاده کنید. شاید برای برخی این سوال مطرح شود که تفاوتهای صدایی افراد چه میشود؟ و این دقیقاً همان نقطهای است که زیبایی دنیای آواز، خود را نشان میدهد و آن تفاوت صداهای مختلف است که باعث بروز تنوع در صدای خوانندگان مختلف و زیبایی بیشتر خوانندگی میشود؛ چرا که اگر قرار بود همه صداها به یک شکل باشد، آن وقت دیگر زیبایی وجود نداشت. صدای هر شخص منحصر به فرد و مانند یک ساز زیبا است ولی این فقط یک خمیر مایه اولیه است و باید پرورش پیدا کند تا بتواند به یک صدای درست و اصولی تبدیل گردد.
سلفژ چیست؟
در خوانندگی تکنیکی وجود دارد که با استفاده از آن خواننده به راحتی میتواند نت ها را ادا کند، که به آن سرایش یا سلفژ گفته میشود. موسیقی هفت نت دارد و هر کدام از نتها شامل صدای زیر و بمی خاصی هستند که در هر مرحله باید در موقعیت خاص خود خوانده شوند.
سلفژ خواندن به ترتیب، منظم و مداوم نتهاست که هر کدام از نتها دارای زمان خاص خود هستند که باید نتها در جا و زمان مشخص خود خوانده شوند. همچنین در کنار نتها سکوتهایی وجود دارد که هر کدام از آنها زمان و معنای خاص خود را دارند و از اهمیت ویژهای برخوردار هستند که در سلفژ این سکوتها نیز باید به طور صحیح و اصولی رعایت شوند. سلفژ به آموزش چگونگی تولید نتها از طریق حنجره و از نظر زمانی و صدایی میپردازد. همچنین سلفژ درک صحیح شنیدن و زمان نتها در کنار درست اجرا کردن نتها در موسیقی میباشد.
آموزش سلفژ پیش از آموزش آواز (چه آواز سنتی ایرانی و چه پاپ) میتواند بسیار کمککننده باشد.
فرایند آموزش آواز ایرانی
در مرحله مقدماتی با توضیحات مختصر و کاملأ قابل فهم از موسیقی و آواز ایرانی با اسامی دستگاهها و نحوهی طبقهبندی آنها و همچنین با اصطلاحات موجود در آواز ایرانی آشنا خواهید شد، سپس روی تمرینهای تربیت شنوایی و صحیح خواندن نتها و صدا ها تمرکز میشود که این مرحله تا دستیابی به سطح مطلوب ادامه خواهد یافت. خواندن تصنیفهای ریتمیک ساده با همراهی تنبک در دستگاههای مختلف برای پیدا کردن جای صدای هنرجو و آشنا شدن با فضاها و ملودی دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی و تقویت و ارتقا فهم ریتمیک هنرجویان در تصنیف خوانی از سایر سرفصلهای آموزشی این دوره است. در ادامه و در سطح متوسطه روی گوشههای ساده و اصلی ردیفهای آوازی و تحریرهای پایهای آواز ایرانی کار خواهد شد و در سطح پیشرفته از طریق گوشهها و تصنیفهای پیشرفتهتر با ظرایف و پیچیدگیهای آواز سنتی ایرانی، مبانی بداهه خوانی، ساز و آماز و اجرا بههمراه ارکستر آشنا خواهید شد و بهمرور از طریق آنالیز و تعمق در آثار بزرگان موسیقی ایرانی توانایی بداههخوانی را خواهید یافت که عالیترین سطح آواز و موسیقی ایرانی است.
مدرسان آواز خانه هنر شماره یک
سارینا نخعی
مدرس آواز و ساز پیانو
رضا خسروی
مدرس آواز پاپ